نقش موادپروتئیني درتغذيه زنبور عسل

 
زنبور عسل مانند تمامي موجودات زنده براي ادامه حیات نیازمند مواد قندي و پروتئیني ميباشد. تغذیه زنبور عسل علاوه بر اینکه مورد توجه محققین و دانشمندان است ، مورد توجه زنبورداران نیز ميباشد. تصمیم گیري هوشمندانه در مورد پرورش زنبور عسل ( مدیریت ) تنها در مواقعي امکان پذیر است که احتیاجات اساسي تغذیه زنبور عسل را دریافته باشیم.تغذیه شامل کلیه عملیاتي است که به موجب آن یك ارگانیسم، مواد غذایي مختلف ، مواد معدني ، آب ، ویتامین ها و مواد دیگر را تبدیل به اجزاء بدن خود  ميکند و یا براي فرآیندهاي مختلف حیاتي از آنها انرژي کسب مينماید. در این رابطه زنبور عسل نیز به انرژي ، مواد پروتئیني ، مواد چربي ، مواد معدني ، آب ، ویتامین ها و غیره احتیاج دارد.

در زنبور عسل انرژي از طریق مواد هیدروکربنه به صورت قند تأمین  ميشود. سایر نیازهاي غذایي از دانه هاي گرده به دست ميآید. دانه ي گرده تمامي احتیاجات پروتئیني کلني زنبور عسل را تأمین ميکند. اما دانه هاي گرده براي زنبور عسل تأمین انرژي  نميکند.از سالها پیش برخي از زنبورداران به اهمیت دانه گرده در زندگي زنبور عسل واقف بودند. آنها متوجه شدند که 2 تا 3 هفته بعد از اتمام دانه گرده در طبیعت پرورش نوزادان متوقف ميگردد .

اهميت گرده گل در تغذيه زنبور عسل :
زنبور عسل براي زنده ماندن ، رشد و تولید مثل به کربوهیدرات ، پروتئین ، چربي ، مواد معدني ، ویتامین ها و آب احتیاج دارد. شهد و عسلك مواد اصلي تأمین کننده کربوهیدرات براي زنبور عسل هستند و زنبور عسل سایر مایحتاج ضروري خود را به غیر از آب از گرده گلها تأمین  ميکند .زنبور عسل از گرده گل ها بیشتر براي تأمین مواد مورد نیاز به منظور ساختن عناصر ساختماني ، ماهیچه ها ، غدد و سایر بافتها استفاده مي کنند . یك زنبور تازه متولد شده 13 درصد و یك زنبور 5 روزه 15/5درصد وزن بدنش از مواد پروتئیني تشکیل شده است.

در فعالیت هاي یك کلني معمولي، دو کار توسط دانه هاي گرده انجام  ميشود :
1 - یکي اینکه کارگران آن را به عنوان منابع پروتئیني ، ویتامینی ، چربي و مواد معدني مصرف ميکنند تا  غده هاي تأمین کننده ژله رویال ( غذاي نوزادان ) به طور عادي رشد کند. این ماده محتوي مقدار زیادي پروتئین است و براي تغذیه لاروهاي جوان و ملکه به کار ميرود.
2 - گرده به عنوان منبع پروتئيني مستقيمآ براي تغذيه لاروهاي مس نتر و زنبوران نر مصرف ميشود. زنبوران نر از گرده ي گل مستقيما تغذيه نميكنند؛ بلكه مخلوطي از ترشح غدد شيري، عسل و دانه گرده به آنها خورانده م يشود. غذاي اصلي ملكه ترشحات غدد شيري است كه در تمام طول عمرش از آن تغذيه ميكند.

يك زنبور عسل در مدت زندگي خود بين 120 تا 140 ميل يگرم گرده مصرف ميكند. در اين دوره تغييرات داخلي نيز در بدن زنبور عسل رخ ميدهد. مقدار پروتئين در بدن زنبوران كارگر در اين دوره به 60 تا 70 درصد و در نرها به حدود 40 درصد ميرسد.
دانه گرده ي در تغذيه زنبور عسل بعنوان تنها منبع پروتئيني براي پرورش لاروها حايز اهميت مي باشد. بين سالهاي 1935 تا 1942 محققين دريافتند كه مقدار 3/2 ميليگرم ازت براي رشد يك زنبور عسل ضروري ميباشد كه اين مقدار ازت ميتواند از 100 ميل يگرم نان زنبور به دست آيد.يك كلني ساليانه در حدود 20 تا 30 کبلوگرم گرده مصرف ميكند و حتي مصرف آن به مقدار 50 کبلوگرم در سال نيز گزارش شده است. گرده جمع آوري شده به وسيله تله گرده که از يك كلني ميتواند براي تغذيه حدود 50 كلني به صورت مكمل گرده كافي باشد.

نان زنبور :
گرچه دانه هاي گرده به صورت تازه مصرف ميشوند ولي مقدار زيادي از آنها در داخل سلو لها همراه با مقدار كمي عسل و ترشحات فشرده شده و نوعي تخمير اسيد لاكتيك در آنها صورت ميگيرد؛ كه اين فرآورده تخمير شده را نان زنبور Bee bread  ميگويند. 

ارزشيابي پروتئين گرده »  به طور كلي ملاك ارزشيابي پروتئين گرده ( ارزش کیفي ) عبارت است از :
1 - رشد غدد مادون حلقي Hypopharyngeal
2 - مقدار گرده مصرفي Food consumprion
3 - افزايش وزن زنبور Weight increase
4 - طول عمر زنبور Longevity 
5 - افزايش بافت چربي بدن Fat body development
6 - ازت دفعي زنبور Nitrogen exclusion by bees
7 - نوع تر يكب همولنف Haemolymph spectrum

ارزش غذايي گرده گياهان مختلف براي زنبور عسل ، گياهان از نظر ارزش غذايي به 4 گروه تقسيم مي شوند :
1 - دانه هاي گرده با ارزش غذایي بسیار زیاد ( عالي ) : مانند گرده درختان میوه ، بیدمشك ، اسپرس ، شبدر سفید ، زعفران و خشخاش .
2 - دانه گرده با ارزش غذایي زیاد ( خوب ) : مانند گرده درختان نارون ، افرا و پنبه.
3 - دانه گرده با ارزش غذایي متوسط : مانند گرده درختان فندق ، خرما و توسکا.
4 - دانه گرده با ارزش غذایي کم : گرده درختان سوزني برگ مثل کاج ، سرو ، صنوبر.
به طور کلي نتایج آزمایشات ارزش غذایي نشان ميدهد پروتئین و اسید آمینه اساس تعیین کننده ارزش غذایي  دانههاي گرده است .

اثرات کمبود گرده در تغذيه زنبور عسل :
عدم وجود گرده و یا کمبود آن در تغذیه زنبور عسل عوارض سوء و رفتار غیر طبیعي را باعث ميشود که می توان به مهمترین آن به شرح زیر اشاره کرد :
کاهش یا عدم تولید ژله رویال ،کاهش طول عمر ، کاهش تولید موم و شان سازي ، کاهش میزان تخمگذاري ملکه ، عدم تولید زهر به مقدار کافي ، عدم رشد مناسب  تخمدانها ، حساس شدن نسبت به بیماري ها به ویژه بیماري نوزما و نداشتن توانایي لازم براي  زمستانگذراني .

اثرات بیولوژيكي گرده گل در زندگي زنبور عسل :
1 - گرده گل سبب افزایش طول عمر و زندگي طبیعي زنبور عسل  ميگردد.
2 - گرده گل سبب فعالیت تخمدان و افزایش تخمگذاري و جمعیت  ميگردد.
3 - گرده گل در صورت کمبود سبب تغییر رفتار زنبورها از جمله اختلال در تولید زهر و رفتار دفاعي ميگردد.
4 - در زمستان گرده کافي سبب افزایش ذخایر چربي بدن زنبور عسل شده در نتیجه قدرت زمستانگذراني افزایش  ميیابد.
5 - در تمام طول فصل فعالیت غدد هیپوفارنژیال و سایر غددي که در تولید غذاي نوزادان و ملکه دخالت دارند تحت تأثیر مستقیم گرده ميباشند.
6 - ساخته شدن و ترشح موم توسط غدد موم ساز در ارتباط مستقیم با گرده گل است گرچه قندها هم نقش مهمي دارند ولي ثابت شده است گرده گل نیز نقش مهمي در ترشح موم دارد.
7 - گرده گل سبب مقــاومت نسبت به بعضي از بیماري ها خصوصآ بیماري نوزما ميگردد و در اکثر بیماري ها حشره اي که از تغذیه کامل و کافي و رشد کامل برخوردار باشد؛ داراي مقاومت بیشتري است.

مقدار گرده مورد نیاز زنبورها :
تحقیقات نشان داده  براي اینکه یك زنبور کامل تولید شود 145 میلي گرم گرده گل لازم است یعني به ازاي یك گرم گرده 7 زنبور تولید ميگردد. در صورتيکه یك کلني به طور متوسط در سال یکصد هزار زنبور تولید کند به حدود 14/5 کیلوگرم گرده در سال نیاز خواهد داشت و براي اینکه بتواند مسائل حیاتي دیگر خود مانند زمستانگذراني و غیره را انجام دهد به مقدار سه برابر این میزان یعني حدود 50 کیلوگرم گرده نیاز دارد. اگر در یك کلني را باز کنیم باید یك قاب پر گرده با حدود 3 تا 4 کیلوگرم گرده روبرو شویم و در زمستان این میزان به تعداد  3 تا 4 قاب گرده  ميرسد .که در صورت فقدان این تعداد کلني با مشکل و کمبود غذاي زمستاني مواجه شده که در این صورت این کمبود را باید با جانشین ها جبران کرد.

روشهاي کاربرد گرده در کندو :
1 - قرار دادن  قابهاي گرده گل در کندوهایي که به آن نیاز دارند در نزدیك محل پرورش نوزادان .
2 - ریختن آنها در بشقابهاي کم عمق و قرار دادن آنها روي قاب ها .
3 - به صورت مخلوط با شربت .
4 - به صورت کیك گرده .

جايگزين هاي گرده :
در صورت عدم وجود گرده گل در طبيعت بايد از جايگزيني مواد ديگر استفاده شود.  ولي هيچ موادي نمي تواند صد در صد جايگزين گرده تازه باشد. لذا محققين در صدد يافتن موادي بودند تا بتوانند جايگزين گرده كنند. براي اين منظور بعضي مواد پروتئيني را با مقداري گرده گل مخلوط ميكنند و به عنوان مكمل به كار مي برند. به عبارت ديگر هر ماده پروتئيني كه با مقداري گرده گل مخلوط شود مكمل نام دارد.در زمان هایي که  گرده گل وجود ندارد که با ماده پروتئیني مخلوط کنیم از ماده پروتئیني به تنهایي استفاده مي شود ، در این حالت به آن جانشین گرده ( فاقد گرده ) اطلاق  ميگردد.به طور کلي مکمل ها در جایگزیني گرده ، بهتر از جانشین ها ميباشند چون داراي مقداري گرده هستند . انواع مواد پروتئیني قابل مصرف زنبور عسل ، از نظر میزان پروتئین بسیار متفاوت است ( چه از نظر کمي و چه از نظر کیفي ).

در منابع مختلف مواد حاوي پروتئین  داراي مقدار پروتئین 5 تا بیش از 30 درصد و حتي  در برخي مواد 45 درصد بوده که قابل مصرف اند ولي مقدار بالاي پروتئین به معناي کیفیت بهتر و دلیل رجحان نیست ، در اینجا باید اثرات بیولوژیکي را بررسي کرد .تحقیقات  نشان داده در صورتيکه گرده کافي ، مکمل و یا جانشین گرده به صورت کیك هاي پروتئیني حدود 8 هفته قبل از پیدا شدن گرده تازه در طبیعت در کندو وجود داشته باشد .کلني با جمعیت زیاد ميتواند به جمع آوري گرده تازه پرداخته و بدون وقفه به توسعه جمعیت خود بپردازد .

چنانکه بتوان در فصول کمبود گرده یعني پاییز و زمستان و اوایل بهار و ایام خشکسالي و فقدان پوشش گیاهي مناسب این مواد را به طور مصنوعي به صورت کیك هاي شیرین در اختیار کلني قرار داد و احتیاجات پروتئیني آنها را تأمین کرد، شکي نیست که این فعالیت تأثیر مهمي در داشتن کلني هاي قوي و پر محصول خواهد داشت.

بدیهي است کلني هاي قوي و پرجمعیت کمتر مورد حمله آفات و عوامل بیماري زا قرار گرفته و  زمستانهاي سرد و طولاني را به راحتي پشت سر خواهند گذاشت، همچنین جمعی تهاي قوي نقش مهمي در انجام عمل گرده افشاني داشته و در نهایت راندمان بهتري در تولید عسل و سایر فرآوردههاي کندو بوجود ميآورد. نظر به اینکه گرده تجارتي ضمن گران بودن از ارزش غذایي کمتري نسبت به گرده تازه برخوردار است و همچنین ممکن است عامل انتقال بیماري باشد به این علت زنبورداران استفاده از جانشی نهاي پروتئیني را ترجیح  ميدهند.

فرمول هاي کلي براي جانشین گرده :
فرمول 1 :
آرد سویا 4 قسمت
مخمر نانوایي یك قسمت
شیرخشك بدون چربي یك قسمت
عسل دو قسمت ( به جاي عسل  ميتوان شربت 2 به 1 به کار برد البته عسل بهتر است چون کیك نرم و خوش خوراك تر ميشود )

فرمول 2 :
آرد سویا 5/2 قسمت
مخمر یک قسمت
شیرخشک بدون چربی یک قسمت
زده تخم مرغ خام 5/. قسمت

فرمول 3 :
آرد سویا یك قسمت
مخمر یك قسمت
شیر خشك بدون چربي یك قسمت
زرده تخم مرغ خام 5/0 قسمت
کازئین 5/1 قسمت

فرمول 4 :
فرمول جانشین گرده براي تهیه یك کیك 500 گرمي براي یك کندو
پودر شکر 357 گرم
آرد سویا 5/71 گرم
شیر خشك بدون چربي 9 گرم
زرده خشك تخم مرغ 5 گرم
عسل 18 گرم
سرکه 8/1 میليلی تر
اکسي تتراسیکلین 18/0 گرم
آب 5/71 میليلیتر

فرمول 5 :
فرمول جانشین براي تغذیه 400 کلني :
شکر 100 کیلوگرم
عسل 50 کیلوگرم
آرد سویا 20 کیلوگرم
مخمر 5/2 کیلوگرم
شیرخشك بدون چربي 5/2 کیلوگرم
سرکه 5/0 لیتر
آب 20 لیتر
ترمایسین 200 گرم

روش تهیه جانشین ها :
تمام مواد آبکي را با هم مخلوط کرده و روي اجاق قرار داده و مواد خشك را نیز با هم مخلوط کرده و تدریجآ به آن اضافه  ميکنیم و به مدت 10 دقیقه در حرارت 80 درجه سانتیگراد قرار  ميدهیم و  ميگذاریم تا به آرامي سرد شود ( حداقل 4 تا 5 ساعت ) سپس قرص بندي  ميکنیم . قرصها معمولا وزني حدود 300 تا 400 گرم داشته و براي تغذیه یك هفته کلني ها کفایت  ميکند.

فرمول تهیه مكمل گرده :
یك فرمول مرسوم عبارت است از : گرده یك قسمت - آرد سویا 3 قسمت - شکر 8 قسمت - آب داغ 3 قسمت .

دو فصلنامه علمی- ترویجی/ شماره اول، تابستان 1388 - سعید فرجی